უსაფრთხო მედია საშუალებები, როგორც საზოგადოებრივი კეთილდღეობის გარანტი

მედიასაშუალებათა გარკვეული ნაწილი საზოგადოებაზე ხშირად დესტრუქციულად მოქმედებს: სთავაზობს მათ სენსაციურ, ეთიკურ ნორმებს მიღმა დარჩენილ, ვიწროპოლიტიკური იდეოლოგიისა და მერკანტილური მიზნების მატარებელ, მღვრიე საინფორმაციო ნაკადს.

უსაფრთხო, კონსტრუქციული მედია თავისი არსით სწორედ ამ მნიშვნელოვან დარღვევებს უპირისპირდება და უჩვენებს საზოგადოებას, რომ მათში პანიკისა და დაბნეულობის გამოწვევის გარეშეც შესაძლებელია ინფორმაციის მიწოდება.

„ტექნოლოგიების განვითარების, მაღალი კონკურენციისა და ყალბი ახალი ამბების, როგორც მედიის მთავარი გამოწვევის, ფონზე უსაფრთხო და კონსტრუქციული მედიის არსებობა დღევანდელ რეალობაში კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს“, - აღნიშნავს საქართველოს პირველი არხის საინფორმაციო გამოშვების „მოამბე“ წამყვანი, ჟურნალისტი თამთა სანიკიძე. მისი თქმით, მედია ხშირად მაყურებლის ფსიქო-ტრავმის წყარო ხდება და არა - ინფორმაციის მიმწოდებელი.

უსაფრთხო მედიის შესახებ კსუ მულტიმედია ცენტრი საზოგადოებრივი მაუწყებლის ჟურნალისტ თამთა სანიკიძესთან ვრცელ ინტერვიუს გთავაზობთ.

უსაფრთხო მედიის მოდელი - როგორ გესახებათ ამ ტიპის მედიუმის ფუნქციები და მისი ეგზისტენცია?

უსაფრთხო და კონსტრუქციული მედიის როლი და ფუნქციები შემდეგნაირად მესახება:

- ქვეყანაში განვითარებული მოვლენების მიუკერძოებლად, ობიექტურად და ნეიტრალურად გაშუქება;

- ყველა მხარის პოზიციების ასახვა და აუდიტორიისათვის შეთავაზება;

- პრობლემის სიღრმისეული ძიება პოლიტიკური კონტექსტის გარეშე;

- მოვლენების იმ კუთხით გაშუქება, რაც ადამიანის ჯანმრთელობასა და ფსიქიკაზე ნეგატიურად არ აისახება;

- მოქალაქეებისთვის რეალური და აქტუალურ პრობლემებზე კონცენტრირება და, სენსაციებისა და სკანდალების ძიების ნაცვლად, კომპეტენტურ ადამიანებთან ერთად მათი გადაჭრის გზებზე ორიენტირება;

- ისეთი სახის სენსაციურობისაგან დაცლილი, რომელიც ხშირად რეალობას არ შეესაბამება და, რეიტინგის გაზრდის მიზნით, მხოლოდ საზოგადოების დასტრესვასა და დაძაბვას ისახავს მიზნად.

მაშინ, როცა კერძო ტელეკომპანიების დიდი ნაწილი მათი მფლობელების შესაძლო პოლიტიკური ინტერესებით მოქმედებენ და ამ კონტექსტში განიხილავენ ქვეყანაში მიმდინარე მოვლენების გაშუქებას, ვფიქრობ, ზემოაღნიშნული ფუნქციის შესრულება საზოგადოებრივი მაუწყებლის, როგორც მხოლოდ საზოგადოების წინაშე ანგარიშვალდებული მედიაინსტიტუციის, პირდაპირი მოვალეობაა. საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებელი ბოლო წლებია, სწორედ უსაფრთხო მედიის ფუნქციას ასრულებს.

კონსტრუქციული მედიის მიმართ წაყენებული მოთხოვნების საფუძველზე, ჩვენი საზოგადოებრივი მაუწყებელიც იწყებს ევროპის არაერთ ქვეყანაში უკვე აპრობირებული და დამკვიდრებული კონსტრუქციული ახალი ამბების მოდელის დანერგვას: მოვლენების გაშუქება სკანდალისა და ზედაპირული თხრობის გარეშე, ასევე, მთავარ ამბავზე და რეალურ პრობლემაზე კონცენტრირება.

დესტრუქციული მედიაგარემო და საზოგადოება - რა გავლენას ახდენს სენსაციური, პოლარიზებული და „აგრესიული“ მედია საზოგადოების ფსიქო-ემოციურ მდგომარეობაზე? რა საფრთხეების წინაშე შეიძლება აღმოჩნდეს საზოგადოება, რომელიც დესტრუქციულ ინფორმაციულ ნაკადს ყოველდღიურად იღებს?

პოლიტიკური ინტერესებიდან გამომდინარე, ზოგიერთი მედიასაშუალების დესტრუქციული დღის წესრიგი და მოვლენების მხოლოდ უარყოფით კონტექსტში გაშუქება, ბუნებრივია, საზოგადოებაში ნიჰილიზმსა და პანიკას იწვევს, რაც მათ ფსიქო-ემოციურ მდგომარეობაზე, თავისთავად ცხადია, უარყოფითად აისახება. ეს არის მოვლენების აღქმის პროცესში საზოგადოებაზე მანიპულატორული ზემოქმედება. ადამიანებს უჩნდებათ განცდა, რომ ქვეყანაში ყველაფერი უარესობისკენ ვითარდება და მათ აღარაფრის შეცვლა შეუძლიათ. სწორედ ეს არის კონკრეტული მედიასაშუალების მიზანიც: მოვლენები აუდიტორიას შესთავაზოს მხოლოდ მისი თვალთახედვით, ყველა მოვლენის მიღმა ეძებოს მისთვის არასასურველი პოლიტიკური ძალის კვალი და ყველა ნეგატიური ამბავი, პირდაპირ თუ ირიბად, სწორედ ამ პოლიტიკურ სუბიექტთან დააკავშიროს.

მედიის მეშვეობით პოლიტიკური მიზნების მიღწევის ფონზე ნადგურდება მაყურებლის ფსიქიკა და, ხშირ შემთხვევაში, ის საერთოდ კარგავს ახალი ამბების მოსმენის სურვილს. პოლიტიკური პოლარიზაციის ზრდა, ბუნებრივია, მედიაგარემოზეც ავტომატურად აისახება და ასეთ ვითარებაში დესტრუქციული მედიის დღის წესრიგი, შემცირების ნაცვლად, პოლარიზაციის კიდევ უფრო გაღრმავებისკენაა მიმართული.

უსაფრთხო მედიის როლი კიდევ უფრო ნათლად გამოიკვეთა პანდემიის პირობებში. ამ შემთხვევაშიც, საზოგადოებრივი მაუწყებელი, როგორც უსაფრთხო მედია, თავისი პრინციპების ერთგული დარჩა: მსოფლიოსთვის ჯერ კიდევ უცნობ ვირუსზე მაყურებელს მხოლოდ არაერთგზის გადამოწმებულ და მეცნიერულ კვლევებზე დაფუძნებულ ინფორმაციას აწვდიდა, სთავაზობდა ინტერვიუებს მხოლოდ კომპეტენტურ ადამიანებთან, მეცნიერებთან, დაავადებასთან ბრძოლის წინა ხაზზე მყოფ პროფესიონალებთან და უარს ამბობდა სოციალური ქსელებით გავრცელებული ნებისმიერი ისეთი გადაუმოწმებელი ინფორმაციის გავრცელებაზე, რომელსაც რეიტინგის ზრდისა და მაყურებლების ყურადღების მიქცევის კუთხით შესაძლოა დიდი ეფექტი ჰქონოდა.

სენსაცია და სკანდალი, როგორც საზოგადოების დაკვეთა თუ მედიის მერკანტილური გათვლა?

სენსაციასა და სკანდალზე ორიენტირება მედიასაშუალებების დიდი ნაწილისთვის, სამწუხაროდ, პრიორიტეტად რჩება. ცხადია, აქ საზოგადოების დაკვეთაზე უფრო მეტად რეიტინგის ზრდის სურვილი იკვეთება. ბუნებრივია, მაყურებელს აინტერესებს ნებისმიერი სკანდალური ამბავი, ტრაგედია, კონფლიქტები, მაგრამ მსგავსი მოვლენებისა და ფაქტების გაშუქების პრიორიტეტად ქცევა აუდიტორიის ინფორმირებაზე მეტად მათი ფსიქიკის განადგურებას უწყობს ხელს. ცალკეული გამონაკლისის გარდა, საზოგადოების დაკვეთა არ შეიძლება იყოს ადამიანისთვის ემოციურად უმძიმესი წუთების ჩვენება. რა თქმა უნდა, მაყურებელი ნებისმიერი ტრაგედიის თუ სენსაციური ამბის შესახებაც უნდა იყოს ინფორმირებული, მაგრამ რეიტინგის ზრდის სურვილით და კომერციული ინტერესების გათვალისწინებით, სამწუხაროდ, მსგავსი სკანდალების ინტენსიური გაშუქება მედიასაშუალებების მხრიდან მაყურებლის დაკვეთად არის წარმოჩენილი, რაც არასწორია. აქ აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ, რომ მედიამ ნებისმიერი, თუნდაც სენსაციური, ამბის გაშუქების დროს მაყურებელს უნდა შესთავაზოს კონკრეტული პრობლემის გადაჭრის გზაც და ის ამ პრობლემის პირისპირ არ უნდა დატოვოს.

სენსიტიური საკითხების გაშუქებისას მედიის წინაშე მდგარი ამოცანები - როგორ უნდა გაშუქდეს მსგავსი კონტენტის მოვლენები ისე, რომ პროცესმა ჯაჭვური სახე არ მიიღოს და საფრთხის შემცველი ან კოპირების საფუძველი არ აღმოჩნდეს თუნდაც ერთი ადამიანისთვის?

სენსიტიური ამბების გაშუქება განსაკუთრებით ფრთხილ მიდგომას, პროფესიული ეთიკის ნორმების ზედმიწევნით დაცვასა და დიდ პასუხისმგებლობას მოითხოვს. მნიშვნელოვანია უმძიმესი მოვლენების ისეთი ფორმით გაშუქება, რომელიც ამ მოვლენის მონაწილეების ან მათთან რაიმე ფორმით დაკავშირებული პირებისა და მაყურებლის ფსიქიკაზე ნეგატიურად არ იმოქმედებს.

განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო არასრულწლოვნებთან დაკავშირებული თემების თუ თვითმკვლელობების გაშუქების დროს. ეს საკითხი კიდევ უფრო მეტ აქტუალურობას იძენს იმ ფონზე, როცა მედიასაშუალებების ნაწილი მსგავსი სენსიტიური თემების სენსაციურ ჭრილში გაშუქებას ცდილობს, რა დროსაც ხშირად ირღვევა არასრულწლოვნების უფლებები, უდანაშაულობის პრეზუმფცია, ჭორი თუ სოციალური ქსელით გავრცელებული ინფორმაცია მაყურებლისთვის შეთავაზებულია, როგორც რეალობა, უბედურების და ტრაგედიის ამსახველი წუთები ზოგჯერ პირდაპირ ეთერში გადაიცემა, ადამიანი ნაჩვენებია მისთვის უმძიმეს წუთებში, ხშირად ირღვევა პირადი ინფორმაციის ხელშეუხებლობის უფლება, რასაც გამოუსწორებელი შედეგები მოაქვს. უსაფუძვლო პანიკის შექმნამ და არარეალური ინფორმაციის გავრცელებამ კონკრეტული პირის რეპუტაციას შესაძლოა, დიდი ზიანი მიაყენოს.

მოვლენების ეთიკური გაშუქების ყველა სახელმძღვანელოში წერია, რომ მედია პირდაპირ ეთერში უნდა ცდილობდეს, აქცენტი არ გააკეთოს შოკში და მწუხარებაში მყოფი ადამიანების ტანჯვის ჩვენებაზე, თავიდან უნდა აიცილოს შემზარავი მასალების მრავალჯერადად ჩვენება, რათა მასთან დაკავშირებული პირების რეტრავმირება არ გამოიწვიოს. თუმცა ეს ნორმები და სტანდარტები, სამწუხაროდ, ხშირად ირღვევა. ასეთ შემთხვევაში კი მედია მაყურებლის ფსიქო-ტრავმის წყარო ხდება და არა - ინფორმაციის მიმწოდებელი.

ნებისმიერი ტრაგედიის, სენსიტიური ამბების თუ ტერორისტული აქტების გაშუქების დროს:

- ზედმიწევნით უნდა იყოს დაცული მაუწყებელთა ქცევის კოდექსის ნორმები;

- უნდა შევეცადოთ, ამოვიდეთ დაზარალებულებისა და ტრაგედიის მონაწილეთა ინტერესებიდან;

- თავი შევიკავოთ უმძიმესი მასალების ტირაჟირებისგან;

- სიფრთხილით უნდა შევარჩიოთ რესპონდენტები, რომლებიც მხოლოდ გადამოწმებულ ინფორმაციას მოგვაწვდიან და არა - ვარაუდებს;

- ასეთი მოვლენების გაშუქების დროს უმთავრესია სიზუსტე, ინფორმაციის არაერთხელ გადამოწმება და ისე გავრცელება;

- უნდა გვახსოვდეს, რომ მედიის მთავარი მისია ტრაგედიებითა და სკანდალებით ადამიანებზე ზემოქმედება და მათი ემოციებით მანიპულირება კი არა, საზოგადოების კონსტრუქციული ინფორმირება და კონკრეტული პრობლემის მოგვარების გზების ჩვენებაა.

მედიის როლი მავნე ჩვევების წახალისება-შემცირების საქმეში და ამ მიმართულებით კონსტრუქციული მედიასაშუალებების პრაქტიკა

მავნე ჩვევების წახალისებისა თუ შემცირების და მათგან გათავისუფლების პროცესში მედიას დიდი როლი აქვს. კომერციულ ტელევიზიებთან შედარებით, ამ შემთხვევაშიც, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია საზოგადოებრივი მაუწყებლის ვალდებულებები, მისია და ფუნქცია. პირველ რიგში, სწორედ საზოგადოებრივი მაუწყებელი, როგორც პასუხისმგებლიანი და საზოგადოების შემეცნება-განვითარებაზე ორიენტირებული მედიაინსტიტუცია, უნდა ცდილობდეს, მინიმუმამდე დაიყვანოს აზარტული თამაშების თუ სხვა მავნე ჩვევების ხელშემწყობი პროდუქტის საკუთარ საეთერო ბადეში განთავსება. ამ კუთხით უპრეცედენტო და სასიცოცხლო მნიშვნელობის იყო 2019 წლის ოქტომბერში მიღებული გადაწყვეტილება, რომლის მიხედვით, საქართველოს პირველმა არხმა უარი განაცხადა სამაუწყებლო ბადეში აზარტული თამაშების რეკლამების განთავსებასა და ტირაჟირებაზე. მართალია, ამ ტიპის მასალების ეთერში გაშვება კანონმდებლობით არ იკრძალება, თუმცა, ამ შემთხვევაში, საზოგადოებრივმა მაუწყებელმა საკუთარი ფუნდამენტური მისია შეასრულა, რომელიც საზოგადოების მოთხოვნებზე რეაგირებას, მავნე ჩვევებისადმი ბრძოლასა და საზოგადოებაში ჯანსაღი ცხოვრების წესის პოპულარიზაციას გულისხმობს.

სიტუაცია ბევრად უფრო რთულადაა კომერციული მაუწყებლების შემთხვევაში, რომლებიც რეკლამირებით შემოსული თანხით ფინანსდებიან, თუმცა მათ აუცილებლად უნდა გაითვალისწინონ მსგავსი კონტენტის ტირაჟირების შესაძლო რისკები და უარყოფითი შედეგები.

სოსო გაზდელიანი